از اشکَفت تا سرجوشر
تألیف و تدوین: سیده حلیمه بذرمنش/کارشناس ارشد میراث فرهنگی
سرجوشر دهی از دهستان بهمئی سردسیر است که در بخش کهکیلویه شهرستان بهبهان واقع است. همه سرجوشرها (عدالت، بدر (بالیاوی)، آزادی، قدس، وحدت و اُحد) نام دارند. (تولد ۱۳ شهر جدید در خوزستان؛ خوزنیوز، ۷ خرداد ۱۳۹۲، بازبینی‌شده در ۲۸ می۲۰۱۳). سرجوشر از توابع شهر تشان ازجمله مناطق تاریخی و سرسبز بهبهان است که همه ساله پذیرای مهمانان نوروزی و در همۀ ماه‌‌های سال است.
وجه‌تسمیه سرجوشر به این دلیل است که روستاهای آن در کنار آب‌های چشمه یا گوگردی تشکیل‌شده‌اند. این روستانشینان در ابتدا در غارهایی که (اِشکَفت‌ها) امروزه نیز آثاری از آن‌ها نیز باقی‌مانده است زندگی می‌کردند. مثلاً قلعه و غار کَسو (غار سیاه) متعلق با بالیاوی‌ها بود و اشکَفت تل‌آو متعلق به باولی‌های دیگر روستاها بود. از این اشکفت‌ها بیشتر برای نگه‌داری دام‌هایشان (گاو و گوسفند و قاطر و الاغ) استفاده می‌کردند و چادر یا سیاه‌چادر یا بُهون خود را در جلوی این اشکفت‌ها برقرار می‌کردند. در پایین این اشکفت‌ها چشمه‌ها و آب‌های گوگردی قرار داشت که ساکنان اشکفت‌ها از این آب‌ها برای کشاورزی استفاده می‌کردند و زمین‌های اطراف چشمه‌ها را به زیر کشت می‌بردند. علاوه بر دامداری شغل اکثریت مردم کشاورزی بود. در زمان برداشت هر محصول شخصی از طرف خان یا حاکم وقت به روستاها می‌آمد و هر شب در منزل یکی از بزرگان بود و یک‌چهارم محصول هر خانواده را می‌گرفت و به شهر برمی‌گشت. حدوداً از سال ۱۳۴۲ به بعد به این افراد با خانواده‌های خود به پایین کوچ کردند و در اطراف زمین‌های کشاورزی خود ساکن شدند. خانه‌هایی ساختند و زندگی کوچ‌نشینی را رها کردند. هر اشکفتی به‌نام بزرگ هر خانواده بوده است که هنگامی‌که آن‌ها به پایین کوچ کردند در یک‌جا ساکن نشدند بلکه هر کدام در منطقه در چند نقطه ساکن شدند و روستاها نیز مثل اشکفت‌ها به‌نام بزرگان هر ایل نام گرفت. (مصاحبه با آقای یدالله بهمئی، ۰۶/ ۰۸/ ۱۳۹۷).
مثلاً به بدر الآن بالیاوی (ده کَل عبدالله)، به وحدت ده عباس و به قدس ده مندنی و به عدالت ده محمدخان و به اُحد ده محمد (که به آن گرده تل می‌گفتند) و به آزادی هم ده محمدعلی و همچنین چلی‌بجی (به‌خاطر بی‌آبی و خشکی)(که مکان زندگی آن‌ها به محلی تل‌روهی بود). می‌گفتند. سرجوشر در ضلع شرقی شهر تشان قرار دارد و روستای بالیاوی آن انتهای نقطۀ بین دو استان خوزستان (تشان) و کهگیلویه (لیکک بهمئی) است. ( مصاحبه با آقای یدالله بهمئی، ۰۶/ ۰۸/ ۱۳۹۷).
کل مردم جوشر از ایل بهمئی با تیره‌ها و نام‌های خانوادگی متفاوت هستند که مردم بالیاوی از مانند بجکی‌ها از طایفۀ بالیاوی و طایفۀ بیژنی (بیجنی) و تیرۀ احمدی هستند که تیره‌هایی از آن‌ها در ده‌صفر در جایزان و تیره‌ای دیگر در ممبی هستند، البته از طایفۀ یوسفی که ایل بهمئی هستند نیز در این روستا ساکن هستند. بقیه روستاهای سرجوشر مثلاً قدس هم از طایفۀ کمایی تیرۀ مُهمَدی هستند. روستاهای آزادی، اُحد، وحدت و عدالت همه طایفۀبابلی از طایفۀ جلالی و از تیرۀ احمدی هستند. (مراجعه شود به کتاب‌های شناسنامه ايلات و عشاير كهگيلويه و بويراحمد، نامنامه ايلات و عشاير و طوايف و خوزستان و كهگيلويه و ممسنى). از قدیم این مناطق به‌عنوان پادگان نظامی استفاده می‌شدند که سه پادگان در جوشر بودند. یکی از آن‌ها در میان قلعه و یکی دیگر دردهات ده علی‌مراد و یکی دیگر در چلاور (روبه‌روی گاوداری‌ها قبل از بجک) بود.
سرجوشر در دهستان تشان شرقی قرار دارد. بر اساس سرشماری که مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۰ از روستاهای سرجوشر انجام داده است، طبق بازدیدهایی که از این منطقه انجام‌شده؛ این منطقه باوجود دارا بودن آثار باستانی و این‌که منطقه‌ای سرسبز و دارای ظرفیت‌های است که می‌تواند هرساله توریست‌های و بازدیدکنندگان بسیاری را به‌سوی خود جذب کند اما از دارا بودن هرگونه امکانات رفاهی و ورزشی، سیاسی و اداری، آموزشی (بهجز دبستان)، بهداشتی و درمانی، بازرگانی و خدماتی، مخابرات و ارتباطات، مذهبی و فرهنگی محروم میباشند. (سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، مرکز آمار ایران).
این روستا دارای جاذبه‌های تفریحی و سیاحتی از قبیل کوه‌ها، چشمه‌سار و حتی جاذبه‌های تاریخی است. آب چشمه‌های جوشر مسیری طولانی را از سرچشمه اصلی تا بالیاوی سپری می‌کند. آثار سرجوشر که محلی‌ها آن‌ها را با عنوان پُست می‌شناسند که بخشی از خرابه‌های کوی کلگه‌زار باشند. چندین اثر در روستای سرجوشر که به حاجی‌سلیمان معروف است، آن‌ها دارای چهارطاقی میباشند و قلعه‌ای که در روستای بالیاوی که ثبت اثر ملی است. نشانه‌های چاه و قنات در سرجوشر که نشانۀ انتقال آب به کوی کلگه‌زار می‌باشد و کوزه‌های به‌دست‌آمده نشانه‌هایی از دوران زرتشت است. این‌ها را بیشتر باید به همان کوی کلگه‌زار مرتبت داد. از دوران زرتشتی قلعۀ دا و دختر و غار طبیعی کشف‌شده است که به‌نوعی ورودی غار از یک ورودی تخریب شده که نیاز به کاوش و هزینه دارد. (مصاحبه با آقای حداد، کارشناس میراث فرهنگی استان خوزستان،۰۱/ ۰۹/ ۱۳۹۷ ).
در سال ۱۳۹۵ توسط چند نفر غاری در حوالی روستای سرجوشر کشف شده که در ورودی آن نامناسب است و ورود به آن بسیار مشکل است. این غار در نوع خود غاری بسیار زیبا و قدیمی است. از جاذبه‌های زیبای این غار وجود آب و بخار، دالان‌‌های پیچ‌درپیچ و متعدد و همچنین قندیل‌های بسیار است که گفته شده که در آب‌های این غار نوعی ماهی وجود دارد که به دلیل شرایط مکانی غار کور است. همچنین گفته شده که این ماهی در نوع خود کمیاب و در حال انقراض می‌باشد.
مسئول بخش ذخایر ژنتیکی، غارها و فسیل‌های خوزستان گفت: غار “سرجوشر” ظرفیتی برای اشتغال زایی به همراه حفظ طبیعت استان خوزستان است. عالیه چنگیزی با اشاره به دوم مهرماه روز غار پاک اظهار کرد: به طور کلی غار، فضای خالی زیرزمینی است با حداقل یک دهانه به خارج از پوسته زمین که هیچ گونه ابعاد خاص و مشخصی ندارد و گاهی در داخل زمین و یا گاهی در دل صخره ها، قرار دارد و غارها از نظر تقسیم بندی به دو دسته غارهای طبیعی و غارهای مصنوعی (دست کن) تقسیم می‌شوند. وی افزود: کشف غار “وندا” در هفتگل و “سرجوشر” در محدوده تشان بهبهان یک مساله مهم استانی و ملی است چرا که ظرفیت جدیدی به استان و کشور اضافه شده است. مسئول بخش ذخایر ژنتیکی، غارها و فسیل‌های اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان ادامه داد: بنا بر شواهد؛ غار “سرجوشر”، غارسنگ است چرا که مشخص است بعد از زایش فضای غار و در بخش بالای سطح ایستابی بر اثر چکیدن آب حاوی بیکربنات کلسیم در مناطق مختلف سنگ‌هایی پدید آمده است. وی اظهار کرد: غار “سرجوشر” ظرفیتی برای اشتغال زایی به همراه حفظ طبیعت استان خوزستان ندارد و فعلاً گردشگرپذیر نمی باشد. چنگیزی گفت: بر اساس اطلاعات رسیده افرادی به غار “سرجوشر” رفته و موجب تخریب بخش‌هایی از این اثر زیبا شده اند، غافل از این که این اثر طبیعی در حالت نرمال و طبیعی خود ارزش داشته و هرگونه تخریب در آن موجب کاهش اهمیت این مکان می‌شود. کارشناس محیط طبیعی اظهار کرد: بیش از ۱۰۰ غار در کشور شناسایی شده که هر کدام به نوبه خود از جلوه‌های زیبای طبیعت هستند که لازم است در کنار بازدیدهای روزانه و ترویج پدیده اکوتوریستم، از تخریب و ایجاد مشکل برای این مکان‌ها جلوگیری شود. این غارهای زیبا به صنعت پاک معروف هستند چرا که هیچ گونه بار آلودگی را به همراه ندارند(خوزنیوز، ۰۱/ مهر ۱۳۹۵، کد خبر ۱۳۲۰۸۹).
