از منباغون و حاتم تا بَجَک
گذری بر روستای توریستی بجک
به کوشش حلیمه بذرمنش
کارشناس ارشد میراث فرهنگی و گردشگری
رسانۀ فردا/ اشاره: روستای بجک از مناطق شمالی شهر تشان و دارای طبیعتی کوهستانی، دست‌نخورده و بکر است.
شایستۀ گفتن است که این بررسی، بر اساس منابع تاریخی و تحقیقی و نیز با انجام مصاحبه از افراد بومی منطقه صورت گرفته است.
تشان به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می‌شود: که تشان شرقی شامل مشهد، کلگه‌زار، آبلش، بجک(شهرک امام خمینی)، آهنگران، بالیاوی، سادات توفیق(آبلش)، برج موسوی، برج یوسفی، تاکائیدی، تل‌کهنه، تل‌رش، تنگ‌بن، توره‌ای محمد، حیات‌آباد خلیفه، حیات‌آباد مجیدی، دِرب‌روزعلی، دِرب‌علیمراد، دِرب‌مورگاه، ده ابراهیم، دِهِ رضا، ده عباس، ده محمد، ده مُندنی، سرجوشر، شاه‌پیرآباد، شه‌نظری، شهرک طالقانی، قاید فتح‌الله، محمدعلی، مسیری و ویسی می باشد؛ و تشان غربی شامل روستاهای پیازکار، پالایشگاه بیدبلند، چرگیلی، چهل‌کنار، آب‌امیری، آب‌خرزهره، ابید، بیدزرد، بیدبلند، تنگ زرد، جمال‌جهان، جوله ارون، دره‌نی‌علیا، دره‌نی‌سفلی، درهنی‌وسطی، شهرک مطهری، قلعه بَردی سفلی می‌باشد.
«تنگ بجک دهی از دهستان بهمئی سردسیر است که در بخش کهکیلویه شهرستان بهبهان واقع است و ۱۰۰ تن سکنه دارد. که از مناطق کوهستانی سردسیر می‌باشد، که شیعه‌مذهب؛ لهجۀ[گویش] آن ها لری؛ دارای محصولات غلات، پشم، لبنیات و عسل؛ شغل آن‌ها زراعت و حَشَم داری؛ صنایع دستی آن ها جاجیم و پارچه بافی برای چادر؛ راه آن‌ها مالرو؛ ساکنین آن از طایفۀ [ایل] بهمئی می‌باشند.» (از فرهنگ جغرافیایی ایران؛ ج۶، ص ۹۰)
این روستا در دهستان تشان شرقی قرار دارد که بر اساس سرشماری مرکز آمار ایران که در سال ۱۳۹۰ انجام شده، دارای ۷۸ خانوار و ۳۶۵ نفر جمعیت می‌باشد؛ بر اساس این آمار و مصاحبه‌های انجام‌شده، این منطقه از دارا بودن هرگونه امکانات رفاهی و ورزشی، سیاسی و اداری، آموزشی(به‌جز دبستان)، بهداشتی و درمانی، بازرگانی و خدماتی، مخابرات و ارتباطات، مذهبی و فرهنگی مردم می‌باشد.(سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، مرکز آمار ایران).
تنگ‌بَجَ یا بَجَک در ۴۵ کیلومتری شهر بهبهان و ۶ کیلومتری تنگ‌بَن در جنوب کوه حاتَم واقع‌شده است.
این تنگ عمیق و پرپیچ وخم با چشمۀ آب گوگردی غلیظی که از دامنۀ کوه حاتم خارج می‌شود، پس از طی مسافتی در حدود ۵ کیلومتر در بستر دره نزدیک ورودی تنگ در زمین فرو می‌رود و چنان که گفته می‌شود در نزدیکی روستای بالیاوی (بال آوی، بال آبی) دوباره خارج گشته با پیوستن به آب چشمه‌های شمال تشان زمین‌های آن را مشروب می سازد. در سمت چپ تنگه، به‌طرف غرب، چند چشمه کم‌آب شیرین وجود دارد که در گذشته، محل اتراق عشایری از ایل بهمئی و چراگاه آنان در فصل بهار بود که اکنون دیگر به این منطقه کوچ نمی‌کنند.
به‌هرحال، تنگ بَجَک یکی از ویژگی‌های جغرافیایی دشت تشان بوده که در ایجاد زمین‌های آبرفتی شمال و غرب آن اثر بسیار داشته است. «در غرب این تنگ که به تنگ ماغر و تنگ سولک در منطقۀ بهمئی راه دارد به باغ‌های انار و آثار تاریخی دوران اشکانی برمی‌خوریم که قابل بررسی و تحقیق باستان‌شناسی و تاریخی است.» (مختاران، ۱۳۹۴: ۴۵).
این روستا در حوزه‌های پزشکی، ریاضیات، ادبیات، مدیریت، منابع طبیعی، روانشناسی و غیره دارای تحصیل کردگان و استادان دانشگاه است. در گویش محلی به مکانی که آب دایم نداشته باشد و زمین های کشاورزی آن به‌‌صورت دیم باشند «بج» گفته می شود که وجه تسمیه بجک می‌باشد. اقوام مختلفی در آن سکونت داشتند. از دوران کهن که ترک‌های قشقایی بوده، تا اکنون که ساکنان آن که خانواده‌هایی از ایل بهمئی و طیّبی هستند. از آن‌جایی‌که ساکنین این منطقه از دو ایل بهمئی و طیّبی می‌باشند، همواره سنت‌ها و رسوم این دو ایل بزرگ و قدیمی را که از یک اصالت پدری و تاریخی برخوردارند به یادگار دارند.
بجک در حال حاضر مهاجر ندارد، اما در اطراف روستا، شهرک نوپای دامپروری صنعتی آغاز به کار کرده است. همچنین عده‌ای از سادات میرسالاری همه‌ساله به این منطقه کوچ می‌کنند(از مصاحبه با آقای عبدالخالق باستی و خانم فاطمه درخشانی، ۱۶/۸/۱۳۹۷).
ابتدا بجک مکانی خالی از سکنه بود تا بعد از انقلاب که توسط کمیته امداد به کسانی که زندگی عشایری داشتند و ییلاق و قشلاق می‌کردند، وام‌هایی داده شد و این شهرک بجک یا همان شهرک امام خمینی ساخته شد و کسانی که در کوه ساکن یا در مناطقی از جمله منباغون و حاتم و تل رش(تل ریش؟) پراکنده بودند نیز کم‌کم مهاجرت کردند و شهرک امروزی را تشکیل دادند(از مصاحبه با آقای ناصر استاد و خانم کبری درخشانی، ۱۶/۸/۱۳۹۷).
اهالی این شهرک عموماً از طایفۀ شه‌مسیری( یا شه‌مصیری) از زیرمجموعۀ بیژنی از نوادگان بهمئی(حسینی فسایی، ۱۳۸۲، ج۲: ۱۴۶۶) می‌باشند؛ از جمله طایفه های ساکن در این روستا، هم اکنون خاندان‌های هوادار، علی‌شاه، مزیری، شهن، محمدی و کل مکی است که نوادگان آن ها امروزه طایفۀ شه‌مسیری را تشکیل می‌دهند. اما در کتاب شناسنامه ايلات و عشاير كهگيلويه و بويراحمد این طوایف جز طایف شه‌میری محسوب می‌شود؛ از دهه(خاندان)هاى طايفۀ بيژنى از ايل بهمئىِ احمدى شامل: هوادار، شهن، حاجتى، محمدبل، قجر، زينى، درندك و بجك هستند(غفاری، ۱۳۷۴: ۱۴۳). با توجّه به سابقۀ دیرینه و تاریخی که شهر تشان دارد، بافت شهری و شیوۀ معماری آن به شیوۀ سنّتی بوده و محلّه‌های آن دارای کوچه‌های باریک و پرپیچ و خم می‌باشد.
اغلب محلّه‌های قدیمی شهر دارای میدان می‌باشند که معمولاً از آن برای برگزاری اجتماعات مختلف همان محل مورد استفاده قرار می‌گیرد. خانه‌های شهر هم در بافت قدیمی بر اساس معماری سنّتی بوده به این صورت که همۀ خانه‌ها دارای حیاط بزرگ بوده و اتاق‌ها را دور حیاط ساخته‌اند. اتاق‌ها هم بنا به استفاده و کاربرد با هم فرق دارند. تا سال‌های نه چندان دور نیز تولید صنایع دستی در این منطقه رواج داشت. تولید قالی، جاجیم، سبدهایی از برگ درخت خرما(تویزه، کِفَه که برای نگهداری از نان استفاده می‌شد)، نان محلی، خیش و جُفت(یوغ)، نمونه هایی از هنرمندی مردم این شهر است که اکنون به دست فراموشی سپرده شده است.
ویژگی‌های طبیعی و توریسی بجک:
این روستا دارای جاذبه‌های تفریحی و سیاحتی از قبیل کوه‌ها، چشمه‌سار و حتی جاذبه‌های تاریخی است. آب این چشمه‌ها چنان آینه‌ای زلال و چشم‌نواز مسیری طولانی را از سرچشمه اصلی تا بالیاوی سپری می‌کند. از جمله کوه‌هایی که در حال حاضر هم تعداد زیادی از طرفداران طبیعت را به سوی خود سوق می‌دهد، می‌توان به قلۀ تل رش، قله حاتم و قله دختر اشاره کرد.
از باقیمانده‌های آثار تاریخی کهن و بقایای جوی‌های ساروجیِ آسیاب‌های قدیمی در دل کوه‌های نزدیک بجک و بقایای ساختمان‌های باستانی نزدیک این روستا برمی‌آید که این منطقه (و کل منطقۀ تشان و شهرستان بهمئی) از دوران کهنِ تاریخی دارای سکنه و تمدن چشمگیر و پرتأثیر بوده است. این روستا از قسمت‌های جنوب شرقی به شهرستان بهمئی در استان کهگیلویه و بویر احمد نزدیک است.
از دیگر مناطق کوهستانی که ظرفیت پذیرش توریست را داراست، منطقۀ من‌باغان واقع در مسیر قلۀ حاتم است که با اندیشیدن و سرمایه‌گذاری می‌توان به عنوان منطقه ییلاقی خوش آب و هوا قلمداد شود و نه تنها همشهریان می‌توانند به راحتی و با زمان اندکی به منطقۀ خوش آب و هوا دست پیدا کنند، بلکه آن چنان جذاب است که می‌تواند اهالی شهرها و استان‌های دیگر کشور را به این منطقۀ زیبا و بکر بکشاند.
هر اثر و میراث تاریخی در روزگاری پدیده‌ای بوده که تاکنون ماندگار شده‌است. براین اساس مکاتبه‌ها، تعهدنامه‌ها، لوح‌ها، مجسمه‌ها، نقش‌ها، نشانه‌ها، بناها و مانند این را می‌توان تاریخ عینی یا ماندگار، در برابر تاریخ علمی، نامید. تاریخ عینی و ماندگار پل‌های ارتباط دیروز و امروزند. آثار تاریخی و باستانی و همچنین اشیای نگهداری شده در موزه‌ها به سان شناسنامه نشانگر هویت تاریخی و ملی ما به حساب می‌آید.
توجه به آن‌ها و در ادامه نابودی آن‌ها غیرقابل جبران است. لزوم حراست و حفظ این گونه آثار صرفاً برای به نمایش گذاشتن و بازدید از آن ها نمی باشد، بلکه این گونه اماکن محل مناسبی برای مراقبت و نگهداری از این آثار برای استفاده از آن‌ها چه برای مطالعات تاریخی و چه برای پی‌بردن به شرایط علمی و فرهنگی و جغرافیایی و… مربوط به زمان ایجاد اثر می‌باشد.
پس بر ماست که در حفظ اماکن تاریخی و آثار نفیس که هم از لحاظ هویتی و هم منابع عظیم درآمد توریسم برای کشور بسیار مهم است بکوشیم. حفظ و احیا و مرمت در حال حاضر بالاترین وظیفۀ مسئولین مرتبط با آثار باستانی و اشیای به جامانده از گذشته است. اهمیت حفاظت و مراقبت از آثار، قابل چشم‌پوشی و کتمان نیست و کار نمایش و عرضۀ آن‌ها در موزه‌ها و سایت‌های باستان‌شناسی بدون انجام این امر مقدور نیست/.
منبع: هفته نامۀ تشان فردا
