تشان، شهری در هجوم سیلاب ها

مهندس علی نصیریان

شهردار تشان

شهرستان بهبهان در جنوب غرب ایران و در شرق استان خوزستان واقع گردیده است که از شمال به شهرستان بهمئی، از شرق به شهرستان‌های دهدشت و گچساران، از جنوب به شهرستان‌های دیلم و گناوه در استان بوشهر، از جنوب غربی به شهرستان‌های هندیجان و از غرب به شهرستان‌های آغاجاری و امیدیه هم مرز می‌باشد. این شهرستان به مساحت۳٫۱۹۵ کیلومتر مربع دارای سه بخش مرکزی، زیدون و تشان می‌باشد و دار
ای چهار شهر بهبهان، سردشت، منصوریه و تشان می‌باشد.

 بخش تشان با مساحت۵۶٫۰۰۰ هکتار، و شهر تشان با مساحت ۱٫۲۵۰ هکتار در مرکز بخش تشان واقع و متشکل از ۱۰ محله چهاردهی عسکر و سهراب، تل کهنه، شاه غالب، ثاراله، مشهد، طالقانی، آبلش، کلگه زار و مسیری است. تشان در شمال شهرستان بهبهان واقع شده است که اگر بخواهیم به لحاظ جغرافیایی این شهر را معرفی نماییم از سه جهت در دامنۀ کوه‌ها، کوهپایه‌ها و تپه‌ماهورها واقع شده است:

 از شمال به کوه‌های تل رش(تل ریش) و حاتم، از غرب به کوه‌های مندیلی و صحرای کناردان و از غرب به تپه ماهورهای توره‌ای و روستاهای سرجوشر و حوزۀ بسیار گستردۀ آبریز از سمت سرجوشرها و شهرستان بهمئی واقع شده است. این شهر در مقابل سیلاب با توجه به شیب و جهت زمین، گستردگی و شکل حوزۀ آبریز، نفوذناپذیری زمین به علت فرسایش شدید خاک در سنوات اخیر، تخریب پوشش گیاهی، عدم احداث ابنیه‌های مناسب و تأثیرات انسانی حاصل از رشد جمعییت و تغییرات در مسیر مسیل‌ها بسیار بالاست به صورتی که در کمترین بارندگی تمام شهروندان این شهر و کمیته بحران شهرستان ناخودآگاه نظرشان به این منطقه جلب می‌شود و مکرراً از بارندگی و وضعیت سیلاب‌های منطقه بازدید و پرس و جو می‌کنند که این حساسیت برگرفته از سیلاب‌های سنوات گذشته به خصوص سیل سال ۱۳۹۰ می باشد.

سیل یک پدیدۀ طبیعی است که در هنگام بروز، مانند هر بلای طبیعی دیگر دارای آثار مخرب غیرقابل اجتناب است. یپس از زلزله، این حادثۀ طبیعی از مهمترین رخدادها و بلایای طبیعی است که در طول تاریخ همواره یکی از عوامل تهدیدکنندۀ سکونت‌گاه‌های انسانی محسوب شده است.  به‌طور کلی سیل در هنگام بارش شدید نزولات جوی در یک منطقۀ جغرافیایی خاص که به دلیل تغییر بستر رودخانه و خروج آب از بستر اصلی به وجود می‌آید.

در آغاز به بررسی سیل سال ۱۳۹۰ و سنوات قبل و بعد ار آن و کانون این سیل در حریم و محدودۀ شهر تشان می‌پردازیم و تیتر خبرهای بعد از سیل ۱۳۹۰ را بررسی می کنیم:

«مرگ۱۳ نفر هم باعث گرفتن درس عبرت در بهبهان نشد؛ با گذشت یک سال از حادثه تلخ سیل محور بهبهان به رامهرمز و اهواز هنوز علت آن برطرف نشده و با هر بارندگی نگرانی‌ها در خصوص تکرار حادثه افزایش می‌یابد؛ قربانیان سیل در بهبهان به ۱۰ نفر رسید؛ امدادگر داوطلب هلال احمر خود قربانی سیل شد؛ خسارت ۵۵ میلیارد تومانی سیل به بخش‌های مختلف بهبهان و…».

در بررسی‌هایی که انجام شده و نظرات مشترک کارشناسان به خصوص کارشناسان سازمان آب و برق خوزستان ۵ کانون اصلی سیل در سنوات اخیر بالاخص سال ۱۳۹۰ که باعث تلفات شدید جانی و مالی گردیده و تلفات و آسیب‌های غیر محسوس آن همچنان به قوت خود باقی است عبارتند از:

۱ـ مسیل بزرگ سرجوشر که از شهرستان بهمئی سرچشمه می‌گیرد و در طول مسیر با پیوستن جویبارها، آبراه‌ها و مسیل‌های کوچک در مدخل شهر تشان تبدیل به یک سیلاب بزرگ و غیر قابل کنترل می‌شود و نهایتاً به سه‌راهی امیر حاضر که مسیر پرتردد و جادۀ بین استانی است ختم می‌گردد. این مسیل زمانی که طغیان می‌کند کنترل آن غیر ممکن و باعث می‌شود مقداری زیادی از آب خارج شده از بستر کوی مصیریِ شهر تشان را در معرض خطر قرار دهد و باعث نابودی اراضی آن‌ها و قطع ارتباط روستای توره‌ای به مرکز شهر شود.

به سرآغاز متن خبر سال ۱۳۹۰ توجه بفرمایید:

«سیل جاری در شهرستان بهمئی به سوی محور بهبهان – رامهرمز آمده و علاوه بر وارد آوردن خسارات فراوان به روستاهای مسیر، بسیاری از خودروهای عبوری این محور را دچار حادثه کرد!»

۲ـ مسیل طولانی مشعب از کوه‌های حاتم و تنگ بجک که در محل کوی کلگه زار وارد شهر تشان می‌شود که به دلیل شیب تند و گستردگی حوزه آبریز بسیار خطرناک و غیر قابل کنترل می‌باشد باعث جاری‌شدن تند سیل و خروج آب از بستر و جاری‌شدن آن به سمت کوی کلگه‌زار و مسیری وقطع ارتباط روستاهای سرجوشر با شهر تشان و در کل شهرستان بهبهان می‌شود و هرگونه خدمات‌رسانی به این روستاها عملاً قطع می‌گردد که در هر بارندگی و قطع‌شدن، ارتباط مسئولین امر به خصوص فرمانداران وقت به محل عزیمت و دستورهای شفاهی مبنی بر ساماندهی آن و ایجاد پل را صادر کردند که متأسفانه این موضوع عملی نشد.

 همچنان نیز ضمن خطرات بسیار زیاد این مسیل خطر بسیار مهم قطع ارتباط و خدمات رسانی به مردم و نجات آنها از بیماری‌های مهم به خصوص قلبی و زایمان بر جای خود باقی‌ است و در این زمینه مکاتبات زیادی صورت گرفت که نتیجه‌ای عاید نشده است.

۳ـ مسیر طولانی و بسیار گسترده که از کوه‌های اطراف تنگ بن شروع و از این ناحیه به سمت کوی شاه غالب و تل کهنه شهر تشان سرازیر می‌شود و در نهایت به مسیر پرتردد و بین استانی امیر حاضر ختم می‌شود. این مسیل نیز مانند سایر مسیل‌های دیگر با خروج آب از بستر و جاری شدن آن به سمت محله‌های پر جمعییت تل کهنه، شاغالب و ثارالله و ایجاد کلیه خطرات احتمالی را برای شهروندان در پی خواهد داشت و دو مسیر دیگر در حوزۀ بخش تشان ولی خارج از حوزۀ شهری تشان می‌باشد که پرداختن به آن‌ها در حوزۀ کاری و اختیار اینجانب نمی باشد.

لذا با این اوصاف و خطرپذیری منطقه و دیدگاه بد مردم نسبت به بارندگی و جاری شدن سیل و گاهی دعا کردن شهروندان و مسئولین از اینکه خدا بخواهند باران نبارد! برمی گردد به تجارب بسیار ناگوار از سال های گذشته که می‌شود با کارشناسی و با حضور ادارات متولی امر زیر نظر فرمانذار محترم و رییس شورای بحران شهرستان کاری کرد که باعث تغییر دیدگاه‌ها به موضوع شد.

تاریخ شاهد اثراتی زیانبار در نقاط مختلف جهان از واقعۀ سیل است.شاید در گذشته وقوع سیل و خسارتهای جبران ناپذیر آن یک تقدیر و یک سرنوشت محسوب میشد ولی علم جدید با بهره گیری از ده‌ها ماهواره، صدها ایستگاه هواشناسی و هزاران کارشناس هیدرولوژی، توان دقیق محاسبۀ زمان وقوع، سرعت و مدت سیل را داشته و حتی قادر به پیش بینی میزان تخریب سیل محتمل نیز هستند.در حال حاضر گرفته شدن جان انسانها در اثر سیل هیچ توجیه معقول ندارد.

تأثیرات مثبت و منفی سیلاب

تأثیرات منفی:

۱ـ خسارات نامحسوس: این نوع خسارات به راحتی قابل اندازه‌گیری نمی باشند؛ به همین دلیل کمتر در نوجیح اقتصادی طرح‌ها مورد مطالعه قرار می‌گیرند. مانند افزایش تراز نا امنی و تزلزل در افکار عمومی، ایجاد مانع در راه رشد و توسعه منطقه، ایجاد یاس در مردم و تمایل آنهابه مهاجرت و ایجاد افسردگی و تنش در خانواده.

۲ـ خسارات محسوس: خساراتی که به راحتی قابل اندازه گیری و مستقیما درزمان وقوع سیل وارد می‌شوند از جمله تلفات و ضایعات انسانی، غرقاب شدن اراضی، تأسیسات، منازل مسکونی و نخریب یا آسیب دیدن آن‌ها و از بین رفتن محصولات کشاورزی و تلفات دامی خسارات وارده به وسیایل نقلیه و سایر تجهزات، تأسیسات و ابنیه ها، فرسایش خاک… .

تأثیرات مثبت زیست محیطی

تأثیرات مفید و مثبت عبارت است از مجموعه تحولات و نتایج عملکردی که روانآب سیلاب در حین عبور از هر منطقه روی محیط خاستگاه و مسیر حرکت خود گذاشته و باعث ایجاد تغییرات و بهبود شرایط محیط در خاستگاه و مسیر و مقصد گردیده از جمله رفع آلودگی‌ها، افزایش نفوذپذیری آب، افزایش جذب آب، کمک به رشد گیاهان و گونه‌های درختی، بالا آمدن سطح آب زیر زمینی و زیر سطحی زمین، تمیزی محیط، هوا و لطافت هوا.

تأثیرات منفی زیست محیطی

            ۱ ـ از بین بردن خاک حاصلخیز در اثر آبشویی (فرسایش خاک، فاجعه‌ای که کسی برایش گریه نمی کند و به تعبیر کارشناسان امر زیان فرسایش خاک به اقتصاد کشور دو برابر درآمد نفتی است.

۲ ـ کاهش سطح آب زیر زمینی در مناطق رسوبگیر و دارای بافت ریزدانه

۳ ـ از بین بردن شرایط رشد گونه‌های گیاهی و جانوری و تلف شدن آبزیان

۴ ـ کاهش کیفیت آب پس از سیلاب و تأثیر آن بر جنبه‌های بیولوژیکی محیط زیست

۵ ـ دفن مناطق حاصلخیز و از بین رفتن شرایط رشد و تبدیل به بیابان شدن اراضی و انشار ریز گردها ۵

با توجه به ذکر اثرات مثبت و منفی سیلاب می‌توانیم با برنامه ریزی علمی و عملی از همه آسیب‌ها جلوگیری و به همۀ مزایا دست پیدا کنیم و می‌شد با پیشگیری به موقع از آن همه ضایعات انسانی، مالی و زیست محیطی جلوگیری گرد و هزینه‌های بسیار سنگین بعد از سیلاب را نیز متحمل نشد که طبق اخلار روز فرماندار وقت تقاضای ۵۵میلیاردتومان برای جبران خسارات مالی کرد ولی برای خسارات جانی و خانواده‌های عزادار چه کار باید کرد.

حال با توجه به کانون اصلی سیل در محدوده پر خطر و سیل گیر شهرستان و بخش تشان و مشخص نمودن عبور سه کانون اصلی از ۵ کانون از شهر تشان به بررسی سیل در شهر تشان و خطرات آن می‌پردازیم:

شهرداری هر شهر، رییس ستاد مدیریت بحران در آن شهر است.؛ شهرداری تشان نیز همواره در بحران‌های پیش آمده تمام‌قد و شبانه‌روزی حضور داشته است. ولی این شهرداری تازه‌تأسیس به دلیل عدم وجود هر گونه منابع درآمدی امکانات لازم را جهت پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی و بازتوانی در بحران را در اختیار ندارد و از جهتی با توجه به اینکه سیل گیر بودن این شهر تحت تأثیر دو منشا درون شهری و برون شهری می‌باشد که جهت حل عوامل و مشکلات درون شهری از زمان تأسیس شهرداری با مطالعات انجام‌شده مشکلات به خوبی شناسایی و در حد اینکه به شهروندان آسیب جدی نرسد حل شدند؛ هر چند که هنور بیش ۱۴ کیلومتر مسیل در درون شهر نیاز به ساماندهی دارد ولی در مورد منشأ برون‌شهری علارغم اینکه منابع طبیعی و آبخیزداری کارهایی را انجام داده ولی اصلاً کافی نیست و همچنان خطرات برون شهری به شدت شهر و حوزه‌های پایین‌دست را تهدید می‌کند که اگر راهکاری اندیشیده نشود مشکلاتی ایجاد خواهد شد و شاید تیتر خبرها برگردد به سال ۱۳۹۰٫

زیرا کانون سیل در سه محور یاد شده از بیرون شهر می‌باشد هر اقدامی در شهر انجام شود نیزبه شدت تحت تأثیر عوامل بیرونی که در گسترۀ وظایف و توان شهرداری نیست، می باشد که از یک جهت برای ساماندهی مسیل‌های دورن شهر نیاز به اعتبار قابل توجهی می‌باشد. ازطرف دیگرجهت کنترل در بالادست و در محل اصلی خاستگاه سیل در سه نقطه ذکر شده اقداماتی علمی از جمله خاکریزی طولی، دیوار‌های سیل بند، سیلاب رو‌های کمکی زهکشی و اصلاح مسیر و مقطع رودخانه ها، حوضچه‌های کنترل، لایه روبی مسیل‌ها، احداث حوضچه‌های نفوذپذیر، حفر گودال‌های نفوذ لازم می‌باشد که از طریق این رسانه از استاندار محترم، فرماندار محترم و رییس شورای بحران شهرستان، مدیرکل محترم مدیریت بحران استانداری و ادارات متولی تقاضامند است با توجه به اینکه نسبت به موضوع و آسیب‌های آتی آن استحضار کامل دارند دستور فرمایند اقداماتی اساسی انجام گیرد تا خدای ناکرده از آسیب جدی به شهروندان واموال آنها جلوگیری و در آینده دولت و نظام جمهوری اسلامی مجبور به جبران هزینه‌های سنگین چند صد برابری نباشد و شعار پیشگیری بهتر از درمان است؛ عملی گردد. چرا که قطعاً با داشتن مدیران دلسوزی همچون دکتر شریعتی ـ استاندار محترم ـ و همچنین فرماندار جوان و تازه‌نفس شهرستان و نمایندۀ محترم دور از دسترس و انتظار نیست.